بررسی مناسبات خلافت اسلامی با ارمنستان از آغاز تا پایان عصر اول عباسی

ارمنستان واقع در جنوب غربی قفقاز، سرزمینی است پوشیده از کوهستان های بلند و ناهموار و مستحکم، مرکب از دژهای متعدد است و اهالی آن سرزمین که به ارمنی ها معروفند؛ جنگجویانی وحشتناک و سخت مصمم به دفاع از استقلال خود بوده اند. از منظر مسلمانان تسلط بر ارمنستان علاوه بر ترویج و اشاعه دین مبین اسلام، به مثابه حفظ سرزمین جزیره و شام بود؛ همچنین تسلط بر ارمنستان مقدمه ای برای تصرف و استیلا بر امپراتوری روم شرقی به شمار می رفت و مقابله با هجوم خزران را آسان می کرد. ارتباط میان مسلمانان و ارامنه به قبل از فتح ارمنستان بر می گردد. این روابط به جنگ های یرموک و قادسیه مربوط می شود که گردان هایی از سربازان ارمنی در ارتش بیزانس و ارتش ساسانیان حضور داشتند. در منابع اسلامی و ارمنی در مورد تاریخ آغاز فتوحات ارمنستان وحدت روایت وجود ندارد؛ اما آنچه مسلم است این که فتح سرزمین های آذربایجان و ارمنستان و اران در پایان دهه دوم قرن اول هجری و سپس تا پایان خلافت عثمان؛ یا از طریق صلح و دریافت جزیه و یا به صورت جنگ و زور و دریافت جزیه همراه بوده است. البته دولت اسلامی درگرفتن جزیه از ذمیان ساکن در نواحی مرزی همواره با تسامح عمل می کرد. روابط میان ارامنه و مسلمانان در زمان خلافت امویان فراز و نشیب هایی داشته و بین طرفین پیمان هایی منعقد شده است. این پیمان ها، گاهی با صلح و آرامش استمرار می یافت و گاهی به قیام و جنگ و خشونت منجر می شده است. در آغاز خلافت عباسیان، قفقاز شاهد قیام های متعدد بر ضد عباسیان شد. خزران و خوارج و صناریه لشکریان عباسی را شکست دادند. منازعات و درگیریهای قبیله ای میان مهاجرین عرب ساکن در ارمنستان در حال بروز بود تا اینکه هارون الرشید توانست به امور آن سرزمین نظم بخشد. در زمان خلافت امین و مأمون و معتصم و واثق رابطه بین خلفای عباسی و حاکمان ارامنه، گاهی مسالمت آمیز و زمانی غیردوستانه بوده است. هدف این پژوهش تبیین و تشریح جغرافیای تاریخی ارمنستان و به دست دادن تصویری روشن از تاریخ ارمنستان، با تأکید بر مناسبات خلافت اسلامی با آن سرزمین تا پایان عصر اول عباسی، بر اساس منابع دست اول و تحقیقات جدید اعم از عربی و فارسی است